Δυνατότητες και ευκαιρίες αξιοποίησης των σμυριδορυχείων και της σμύριδας

του Ιάκωβου Β. Γιακουμή,

Χημικού Μηχανικού Ε.Μ.Π.

Η Κεντρική και Ανατολική Νάξος, συχνά αναφερόμενη ως ορεινή Νάξος, είναι μία περιοχή σημαντικής φυσικής ομορφιάς και πολιτιστικού πλούτου, ενώ διαθέτει και πλούσιες πλουτοπαραγωγικές πηγές. Παρόλα αυτά είναι σημαντικά υποβαθμισμένη σε σχέση με την Δυτική Νάξο και τους Παραλιακούς Οικισμούς Νότια της Χώρας της Νάξου. Η περιοχή στερείται βασικών υποδομών στο οδικό δίκτυο (με δρόμους προς τις παραλίες σε πολύ κακή κατάσταση) και σε λιμενικά έργα, ενώ οι προσφερόμενες υπηρεσίες υγείας και παιδείας προς τους κατοίκους είναι σχεδόν ανύπαρκτες. Αποτέλεσμα αυτού, είναι ο πληθυσμός της περιοχής να παραμένει στάσιμος στις τελευταίες απογραφές, ενώ ο πληθυσμός της Δυτικής Νάξου να αυξάνεται με ένα ρυθμό 30% ανά δεκαετία περίπου, αντανακλώντας την τουριστική ανάπτυξη που γνωρίζει το νησί.

Η ανάπτυξη του τόπου απαιτεί όραμα και πολύ καλά σχεδιασμένες ...

 κινήσεις προκειμένου να μην χάνονται οι λίγες ευκαιρίες που έχουν απομείνει πια λόγω της οικονομικής κρίσης. Οι Αρχές, τόσο σε τοπικό όσο και σε Περιφερειακό και Κεντρικό Επίπεδο, πρέπει να εκπονήσουν ένα πρόγραμμα ανάπτυξης που θα στοχεύει στην αξιοποίηση όλων των συγκριτικών πλεονεκτημάτων της περιοχής. Επειδή όμως, χρήματα να βελτιωθεί το οδικό δίκτυο ή να γίνει ένα λιμάνι στην ανατολική Νάξο δεν υπάρχουν, καλό θα είναι να εξετάζονται με προσοχή όλες οι δυνατότητες χρηματοδότησης για τα φυσικά και ανθρωπογενή πλεονεκτήματα της περιοχής. Ένα τέτοιο πολύ σημαντικό συγκριτικό πλεονέκτημα είναι η ύπαρξη της

Υφιστάμενη κατάσταση

Η υφιστάμενη κατάσταση του ορυκτού, των ορυχείων και των υποδομών περιγράφεται με σαφήνεια στα προφητικά λόγια του αείμνηστου Τρικούπη από το βήμα της Βουλής των Ελλήνων κατά την περίοδο της ακμής εξόρυξης της Σμύριδας: «Αν οκνήσωμεν να παρατήσομεν τας παλαιάς τύρβους και μη αποδυθώμεν εις τον αγώνα υπέρ της ημετέρας σμύριδος, ον προκαλεί ο προς αυτήν γοργώς αναπτυσσόμενος συναγωνισμός, κινδυνεύομεν να ίδωμεν προσεχώς το χόρτον φυόμενον επί των ορυχείων της Νάξου».

Προσπάθειες αξιοποίησης

Πολλές προσπάθειες εκσυγχρονισμού της εξόρυξης, της μεταφοράς και της φόρτωσης των πλοίων έλαβαν χώρα μέχρι την δεκαετία του 1980. Δυστυχώς, καμία προσπάθεια από αυτές δεν ευοδώθηκε και έγκειται στον ιστορικό του μέλλοντος να εξετάσει, γιατί ένα Κράτος που έθετε την Σμύριδα ως ενέχυρο για να δανείζεται, δεν μερίμνησε ώστε να εκσυγχρονίσει τις εγκαταστάσεις δίνοντας πνοή στα μεταλλεία και τα σμυριδοχώρια. Αντίθετα, υπακούοντας στο κοντόφθαλμο πολιτικό κόστος, δημιούργησε αντιπαραγωγικά «προνόμια» που συνετέλεσαν στην ακόμη μεγαλύτερη μείωση της ανταγωνιστικότητας του προϊόντος.  

Στα μέσα της δεκαετίας του 1980, σταμάτησε η εξαγωγή της Σμύριδας και έκτοτε η κατάσταση παραμένει στάσιμη. Εξαίρεση στην απαξίωση του ορυκτού και των υποδομών, αποτέλεσε η ολοκληρωμένη μελέτη του Εθνικού Μετσοβίου Πολυτεχνείου από την ερευνητική ομάδα του πρώην πρύτανη και ομότιμου Καθηγητή Αντωνίου Φραγκίσκου. Η εργασία αναφερόταν σε μία ολοκληρωμένη τουριστική αξιοποίηση των εγκαταστάσεων. Παρόλο που εξασφαλίστηκε δύο φορές η χρηματοδότησή της (τόσο από τις τότε αρμόδιες ελληνικές αρχές την δεκαετία του 1990 όσο και μέσω ενός ευρωπαϊκού προγράμματος LIFE Περιβάλλον στις αρχές της δεκαετίας του 2000) είναι «δυστύχημα» που δεν προχώρησαν τα έργα υλοποίησής της.

Η προσπάθεια του Δήμου Νάξου & Μικρών Κυκλάδων

Μόλις ανέλαβε η νέα Δημοτική Αρχή του Καλλικρατικού Δήμου Νάξου & Μικρών Κυκλάδων, υπό τον Μανόλη Μαργαρίτη, ανέπτυξε μία πρωτοβουλία αξιοποίησης του ορυκτού, μέσω της αποστολή ενός «δείγματος» 20τόνων προς εξέταση από την εταιρεία ΕΛΛΗΝΙΚΟΙ ΛΕΥΚΟΛΙΘΟΙ.

Είναι απορίας άξιο, γιατί η Δημοτική Αρχή δεν συμβουλεύτηκε κανέναν από τους επιστήμονες που είχαν ασχοληθεί στο παρελθόν με το θέμα. Αν είχε ρωτήσει θα μάθαινε, ότι η ποιότητα του εξορυγμένου ορυκτού είναι πολύ κακή λόγω της απαξίωσης της μεθοδολογίας εξόρυξης και της σχεδόν μηδενικής διαλογής που γίνεται εδώ και 30 χρόνια. Άρα τα αποτελέσματα των εργαστηριακών αναλύσεων των ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΛΕΥΚΟΛΙΘΩΝ, που δείχνουν μία φτωχή σε κουρούνδιο σμύριδα ή σμύριδα δεύτερης ποιότητας και άρα μη οικονομικά αξιοποιήσιμης, ήταν πλήρως αναμενόμενα.

Εδώ δημιουργούνται και οι παρακάτω απορίες:

• Γιατί η Δημοτική Αρχή, και ο ίδιος ο Δήμαρχος, με τους άστοχους χειρισμούς του, θέτουν σε κίνδυνο την φήμη του ορυκτού; Σήμερα υπάρχει εδραιωμένη αντίληψη στο κοινό και την επιστημονική κοινότητα της χώρας ότι η Νάξια Σμύρις είναι υψηλής ποιότητας. Η κακή εξόρυξη και δειγματοληψία και η έλλειψη προεπεξεργασίας/ κοκκοποίησης είναι αυτά που ευθύνονται για τις κακές εργαστηριακές αναλύσεις και όχι το ορυκτό αυτό κάθε αυτό.
• Ακόμη και στην περίπτωση που οι εργαστηριακές αναλύσεις παρουσίαζαν σμύριδα πρώτης ποιότητας, τι είδους αξιοποίηση οραματιζόταν η Δημοτική Αρχή; Από την στιγμή που το μεγαλύτερο κόστος είναι αυτό της μεταφοράς και της φόρτωσης, θα προχωρούσε στην δημιουργία βιομηχανικών υποδομών εξόρυξης και κοκκοποίησης, θα ανέπτυσσε ιμάντα μεταφοράς ορυκτού από τα ορυχεία στην Μουτσούνα και θα επένδυε στην μεγέθυνση της σκάλας της Μουτσούνας ώστε να μπορούν να δένουν φορτηγά πλοία;

Πέρα από το γεγονός ότι οι επενδύσεις στις υποδομές αυτές είναι πολύ μεγάλες, μια τέτοια βαριά βιομηχανική ανάπτυξη θα προσέκρουε στην σθεναρή αντίσταση των κατοίκων, καθώς στην ευρύτερη περιοχή έχουν γίνει σημαντικές ιδιωτικές επενδύσεις σε εξοχική κατοικία. Επομένως, η όποια προσπάθεια αξιοποίησης του ορυκτού έγινε με καθαρά επικοινωνιακούς προσανατολισμούς (την περίοδο εκείνη και για μία εβδομάδα το σύνολο του τοπικού τύπου μιλούσε για την επίλυση του σμυριδικού προβλήματος) και για εσωτερική κατανάλωση.

Προτάσεις για την αξιοποίηση του ορυκτού και των εγκαταστάσεων

Μαγικά ραβδάκια στην αναπτυξιακή πορεία ενός τόπου δεν υπάρχουν. Κάθε αρχή θα πρέπει να λαμβάνει υπόψη τις προηγούμενες προσπάθειες και στην συνέχεια να αναπτύσσει το όραμά της και πρωτοβουλίες εξεύρεσης χρηματοδότησης και υλοποίησης των έργων. Το 2009, οι Σύλλογοι των Σμυριδοχωριών (Απεραθίτικος, Κεραμωτής, Κορωνιδιατών και Σκαδιωτών-Μεσωτών) συμφώνησαν σε ένα κοινό πλαίσιο ανάπτυξης της περιοχής. Αναλυτικότερα έλεγαν:

«Τελικός στόχος των τεσσάρων Συλλόγων είναι να ενταχθεί ο «ιστορικός τόπος και διατηρητέο μνημείο» (ΦΕΚ869Β/88) του Εναερίου και των Σμυριδορυχείων υπό την αιγίδα της UNESCO (ως διατηρητέο μνημείο του σύγχρονου ευρωπαϊκού βιομηχανικού πολιτισμού). Για την επίτευξη του τελικού στόχου απαιτούνται να γίνουν πολλά, μπορούμε όμως να ξεκινήσουμε με μικρά βήματα που θα αναδείξουν το Προβιομηχανικό Πάρκο Εξόρυξης και Μεταφοράς Σμύριδας στην Μουτσούνα και την Στραβολαγκάδα Κορώνου και θα το καταστήσουν επισκέψιμο σε τουρίστες, φοιτητές, ερευνητές και Πανεπιστημιακά Ιδρύματα.

Τα πρώτα βήματα πρέπει να είναι:

1. Αποφόρτιση των 12 στρεμμάτων της Αποθήκης (που περιλαμβάνει τον τερματικό σταθμό και το Μηχανοστάσιο του Εναερίου) στην Μουτσούνα από τους σωρούς της Σμύριδας (μέσω της μεταφοράς τους στο Καμπί) με ταυτόχρονη περίφραξη του χώρου και ηλεκτροδότηση των εγκαταστάσεων.
2. Ολοκλήρωση των έργων στην Σαραντάρα, με ταυτόχρονη επισκευή όλων των ζημιών που έχουν προκληθεί, ηλεκτροδότηση των εγκαταστάσεων και ολοκλήρωση του προβιομηχανικού πάρκου της Στραβολαγκάδας και ανάδειξη των εγκαταστάσεων φόρτωσης στον Λυώνα.
3. Διαμόρφωση μίας επισκέψιμης στοάς σε κάθε πλευρά του βουνού Αμμόμαξη (μία από την πλευρά της Κορώνου και μία από την πλευρά της Απειράνθου).
4. Επικαιροποίηση και συμπλήρωση των μελετών του ΙΓΜΕ και του Εθνικού Μετσοβίου Πολυτεχνείου για την ανάδειξη και τουριστική αξιοποίηση των Σμυριδορυχείων και του Εναερίου.
5. Ένταξη του έργου της Ανάδειξης του Προβιομηχανικού Πάρκου Σμύριδας της Μουτσούνας στο ΕΣΠΑ και ολοκλήρωση των αντιστοίχων έργων στην Στραβολαγκάδα Κορώνου.
6. Αξιοποίηση του αρχειακού υλικού της Διεύθυνσης της Μουτσούνας, των Σμυριδεργατικών Σωματείων και της Επιθεώρησης Μεταλλείων Νοτίου Ελλάδας (υλικό που αφορά την Σμύριδα).

Οι έξι αρχικές δράσεις που προτείνονταν έχουν μικρό σχετικά κόστος, μέρος του οποίου μπορεί να καλυφθεί από τα χρήματα που επιστρέφονται κάθε χρόνο στην Διεύθυνση Μεταλλείων Νοτίου Ελλάδας από την χρηματοδότηση μεταφοράς της σμύριδας (τουλάχιστον στο σκέλος της αποφόρτισης της αποθήκης της Μουτσούνας).

Οι Σύλλογοι κατέθεσαν και έναν σημαντικό αναπτυξιακό στόχο για την περιοχή. Την ένταξη του «ιστορικού τόπου και διατηρητέου μνημείου» (ΦΕΚ869Β/88) του Εναερίου και των Σμυριδορυχείων υπό την αιγίδα της UNESCO (ως διατηρητέο μνημείο του σύγχρονου ευρωπαϊκού βιομηχανικού πολιτισμού). Με τον τρόπο αυτό θα επιτευχθεί σημαντική ήπια τουριστική ανάπτυξη εναλλακτικού τουρισμού (περιπατητικού, εκπαιδευτικού κλπ) στην ευρύτερη περιοχή.

Ταυτόχρονα θα μπορούσε να γίνει μία σύγχρονη και μικρής έκτασης προσπάθεια εξόρυξης και κοκκοποίησης σμύριδας πρώτης ποιότητας κυρίως από την πλευρά της περιοχής της Κορώνου. Με αυτόν τον τρόπο θα διασφαλιζόταν τα «προνόμια» και θα δινόταν αρκετές ευκαιρίες απασχόλησης σε κατοίκους της περιοχής.

Δυνατότητες χρηματοδότησης

Με το δεδομένο ότι οι πόροι του ΕΣΠΑ είναι περιορισμένοι και οι ανάγκες βασικών υποδομών για την περιοχή πάρα πολύ σημαντικές, δύσκολα θα μπορούσε να ενταχθεί ένα τέτοιο έργο στο ΕΣΠΑ.

Υπάρχουν όμως σημαντικά εργαλεία χρηματοδότησης απευθείας από την Ευρωπαϊκή Ένωση. Ενδεικτικά σταχυολογούνται:

• 7ο Πρόγραμμα Πλαίσιο για την Έρευνα και την Ανάπτυξη
• Πρόγραμμα Διακρατικής Συνεργασίας MED 2007-2013 (http://www.structuralfunds.org.cy/edafikisinergasia/uploadfiles/Booklet_Med.pdf)
• Περιφερειακό Πρόγραμμα για την Πολιτιστική και Φυσική Κληρονομιά στη Νοτιοανατολική Ευρώπη
• Πρόγραμμα LIFE Περιβάλλον

Προκειμένου να αναζητηθεί χρηματοδότηση από τα παραπάνω προγράμματα, οι Τοπικές Αρχές θα πρέπει απλά να επικαιροποιήσουν τις υπάρχουσες μελέτες και να συντάξουν τους απαραίτητους φάκελους υποψηφιοτήτων.

Άλλες ελληνικές και ευρωπαϊκές περιοχές έχουν κάνει χρήση τέτοιων εργαλείων χρηματοδότησης και έχουν αναπτύξει αντίστοιχα έργα. Ενδεικτικά αναφέρονται:

• Βιομηχανικό Μουσείο Ερμούπολης Σύρου (http://www.ketepo.gr)
• Μεταλλευτικό Πάρκο Φωκίδας (http://www.vagonetto.gr)
• Κέντρο βιομηχανικής κληρονομιάς στην περιοχή των ορυχείων της Σένι στην Σερβία το οποίο χρηματοδοτήθηκε με ευρωπαϊκούς πόρους ύψους 1,5 εκ €

(http://web.ana-mpa.gr/balkans/article.php?doc_id=597947)

Οι παραπάνω καλές πρακτικές (best practices) αν συνδυαστούν με το μεράκι και την αγάπη προς τον τόπο των Ναξιωτών επιστημόνων που υπηρετούν είτε στα Πανεπιστήμια είτε σε διάφορες θέσεις ευθύνης της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, υπό την εποπτεία και την καθοδήγηση των Τοπικών Αρχών, μπορούν να αποτελέσουν τα θεμέλια μίας αναπτυξιακής προοπτικής της Ορεινής Νάξου. Λαμπρό, λοιπόν, το πεδίο που ανοίγεται μπροστά στην Δημοτική Αρχή για πραγματική ανάπτυξη του τόπου, βασισμένη στα συγκριτικά του πλεονεκτήματα και όχι σε λογικές επικοινωνιακών σχεδιασμών.